DI CHỈ KHẢO CỔ HỌC THỜI TIỀN HÙNG VƯƠNG

DI CHỈ KHẢO CỔ HỌC THỜI TIỀN HÙNG VƯƠNG. DI CHỈ KHẢO CỔ HỌCChỉ vào khoảng 4.000 năm trước, cùng với sự hình thành vùng đồng bằng châuthổ sông Hồng và sự xuất hiện của kĩ thuật luyện đúc đồng, con người đãtừng bước tiến xuống chiếm cứ khai phá vùng đồng bằng châu thổ và cácthung lũng sông suối. Họ mới dần lấn xuống sinh sống ở Vĩnh Phúc, đoạn tuyệt với thời đại đá để bước vào thời kì đồng thau.Tư liệu khảo cổ phát hiện trong mấy chục năm gần đây trên lưu vực sôngHồng đã phác họa được các bước phát triển của con người nơi đây trướcbuổi bình minh của lịch sử dân tộc. Đó là giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên - lấy di chỉ khảo cổ Phùng Nguyên ở huyện Lâm Thao, Phú Thọ làm tiêu biểu, thuộc sơ kì thời đại đồng thau. Tiếp đến là giai đoạn văn hoáĐồng Đậu - lấy tầng văn hoá giữa di chỉ Đồng Đậu ở huyện Yên Lạc, VĩnhPhúc làm tiêu biểu, thuộc giai đoạn phát triển của thời đại đồng thau.Và giai đoạn văn hoá Gò Mun - lấy di chỉ Gò Mun ở huyện Lâm Thao, PhúThọ làm tiêu biểu, thuộc hậu kì thời đại đồng thau. Ba bước phát triểnkế tiếp nhau này là tiền đề để hình thành văn hoá Đông Sơn sau đó nênthường được gọi là văn hoá Tiền Đông Sơn hay Tiền Hùng Vương.Cũng giống như các vùng khác trên đất trung du và đồng bằng Bắc bộ, vàokhoảng đầu thiên niên kỉ 2 trước Công nguyên, trên nhiều vùng của tỉnhVĩnh Phúc đã có con người thời đại đồng thau cư trú. Với 3 giai đoạnphát triển văn hoá của quá trình chuẩn bị cho sự ra đời nhà nước đầutiên của dân tộc: nước Văn Lang của các Vua Hùng.- Giai đoạn văn hoá Phùng NguyênGiai đoạn văn hoá Phùng Nguyên mở đầu vào khoảng 4.000 năm và kéo dài trongkhoảng 700 năm. Đây là giai đoạn văn hoá phát triển rực rỡ nhất trên đất Vĩnh Phúc. Di chỉ phát hiện được không những nhiều mà hiện vật thu lượm được cũng cực kì phong phú, đa dạng. Chúng ta hãy lần lượt điểm qua các di chỉ đã được phát hiện.Trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc có các di chỉ khảo cổ học thuộc giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên:- Di chỉ Gò Đặng và Gò Sỏi đều thuộc xã Đôn Nhân, huyện Lập Thạch và cách nhau khoảng 200m, trước đây được gọi chung là di chỉ Đôn Nhân. Những di chỉ này có diện tích không lớn, chỉ khoảng 2.000m2, đều nằmtrên sườn quả đồi thấp. Hai di chỉ này chưa được khai quật. Các cuộcđiều tra cho thấy tầng văn hoá ở đây tương đối mỏng, chỉ khoảng 0,20 -0,50m là loại đất núi có nhiều rĩ sỏi màu nâu đỏ. Trong quá trình canh tác nhân dân thường thu nhặt được rìu bôn đá mài nhẵn, mảnh vòng đá, bàn mài và làm xuất lộ nhiều mảnh gốm thô mỏngmàu hồng. Trong đợt điều tra năm 2000 ở Gò Sỏi thu được 1 lưỡirìu tứ giác mài nhẵn bằng đá bazan, 3 mảnh bàn mài rãnh và nhiều mảnhgốm thô. Còn ở Gò Đặng thu được 3 lưỡi rìu tứ giác và nhiều mảnh gốmthô.- Di chỉ Gò Hội thuộc thôn Đồng Xoi, xã Hải Lựu, huyện Sông Lô lại nằmtrên cánh đồng trồng màu tương đối cao, cách sông Lô khoảng 300m. Di chỉ có diện tích hoảng 2ha được phát hiện năm 2000 và đã qua 2 lần khai quật vào năm 2002 và 2003 với diện tích 267m2. Tầng văn hoá tương đối mỏng, chỉ khoảng 0.50m, là loại đất sét pha cátvàng sẫm pha rĩ sỏi. Đáng chú ý là dưới tầng văn hoá có nhiều hố đất đen ăn sâu xuống sinh thổ. Không kể thu lượm trong các lần điều tra thámsát, hai cuộc khai quật đã thu được 413 hiện vật đá, trong đó có sốlượng nhiều nhất là rìu bon tứ giác và bàn mài, 87 đồ gốm nguyên hoặc có thể phục nguyên được cùng gần 10 vạn mảnh gốm thô.- Huyện Vĩnh Tường có các di chỉ Nghĩa Lập, Lũng Hoà, Đồng Hương.Di chỉ Nghĩa Lập nằm trên cánh đồng thôn Nghĩa Lập, xã Nghĩa Hưng, có diện tích khoảng 26.000m2, nằm trên dải đất cao có tên là Gò Chùa, cách sông Lô khoảng 4km. Di chỉ đã qua nhiều lần thám sát và hai lần khai quật. Tầng văn hoá tương đốidày, khoảng 1,50m nhưng phân bố không đều, là loại đất sét màu xám nâuhoặc xám đen. Đáng chú ý là dưới tầng văn hoá có nhiều hố đất đen hìnhvuông hoặc chữ nhật sâu khoảng 1m, trong chứa nhiều đồ đá, mảnh gốm vàthan củi. Trên mặt sinh thổ có nhiều lỗ cả. Hiện vật thu được khá phongphú, gồm đồ đá và mảnh gốm. Đáng chú ý đồ gốm ở đây có trên 11% trangtrí hoa văn khắc vạch chấm giải tạo thành các đồ án đối xứng rất đẹp.Những đồ án hoa văn khắc vạch chấm dải trên gốm Nghĩa Lập là những đồ án đẹp nhất trên đồ gốm Phùng Nguyên trên đất Vĩnh Phúc. Trong các đợtđiều tra cũng như khai quật còn thu được một số đồ đồng văn hoá Đông Sơn như rìu xéo gót vuông, giáo. Đây có thể là vật được chôn trong mộ hoặctrong các hố đất đen thời văn hoá Đông Sơn.Di chỉ Lũng Hoà nằm trên khu đất cao trồng màu thôn Hoà Loan, cách sông Hồng khoảng 2,5km, có diện tích khoảng trên 31.000 m2. Di chỉ đã qua nhiều đợt điều tra và 3 mùa khai quật. Tầng văn hoá tươngđối mỏng, chỉ khoảng 0,30 - 0,40m, là loại đất sét pha cát màu xám đen,chứa nhiều mảnh gốm thô và hiện vật đá mài nhẵn. Dưới đáy tầng văn hoácó một số hố đất đen gần hình tròn sâu khoảng 1m, trong chứa nhiều mảnhgốm tương đối lớn. Đáng chú ý là trong cuộc khai quật năm 1965 - 1966 đã phát hiện được 3 ngôi mộ gạch thời Bắc thuộc, 2 ngôi mộ vò, 1 ngôi mộ đất cận hiện đại và 12 ngôi mộ đất kích thước lớn được chôn theohướng tây bắc - đông nam, trong đó một số mộ chôn theo kiểu tầng đài,một số mộ còn giữ được một phần xương cốt có thể nghiên cứu được. Hiệnvật chôn theo vô cùng phong phú, gồm có rìu, đục, vòng trang sức bằngđá, nồi, bát, bình, chạc gốm. Một số mộ còn chôn theo hàm răng lợn. Đáng chú ý là đồ đá cũng như đồ gốm trong tầng văn hoá, trong đất lấp mộ vàđồ tuỳ táng về cơ bản giống nhau như đồ đá thì có rìu tứ giác, đục, vòng trang sức, khuyên tai, hoa tai, hai chuỗi, ống chuỗi, giáo, qua, bànmài; đồ gốm thì có nồi, vò, bát chân đế, bình chân đế, bát hình ống nhổ, dọi xe sợi, chạc gốm, v.v... Điều đó cho thấy tuổi của tầng văn hoá vàmộ táng là cùng thời hoặc cách nhau không bao lâu.Ngoài ra, tại xã Lũng Hoà còn phát hiện di chỉ Gò Mát và Gò Đồng Củ ở gầnnhau thuộc thôn Lũng Ngoại và cách di chỉ Lũng Hoà khoảng 800m. Tầng văn hoá rất mỏng, chỉ khoảng 0,20m ở di chỉ Gò Mát và không rõ ràng ở GòĐồng Củ. Tại đây đã phát hiện được gốm thô, gốm mịn trang trí văn khắcvạch, trổ lỗ và rìu đá tứ giác mài nhẵn.Di chỉ khảo cổ học Lũng Hoà vừa là một di chỉ cư trú, vừa là một khu mộđịa của cư dân văn hoá Phùng Nguyên quan trọng nhất lần đầu tiên đượcphát hiện. Đây là lần đầu tiên khai quật được một khu mộ có cấu trúc độc đáo, phát hiện được một bộ sưu tập đồ tùy táng có số lượng khác nhaugiữa các mộ, và cũng là lần đầu tiên có được một bộ sưu tập đồ gốm vănhoá Phùng Nguyên nguyên vẹn, trong đó có một số loại hình độc đáo nhưchiếc bình miệng vuông đáy trốn. Đây là một nguồn tư liệu quý hiếm hoànchỉnh nhất để tìm hiểu cuộc sống và sinh hoạt xã hội của cư dân văn hoáPhùng Nguyên, cư dân thời Tiền Hùng Vương.Xã Thổ Tang có di tích Đồng Hương và di tích Ma Cả. Điều tra cho thấy tầng văn hoá ở đây tương đối mỏng, chỉ khoảng 0,50m, riêng Ma Cả có dày hơnchút ít, đều là loại đất sét pha cát màu xám. Ở Đồng Hương đã thu đượcmột số rìu đá tứ giác và mảnh gốm thô. Còn ở Ma Cả đã thu được 12 côngcụ đá bao gồm rìu bôn tứ giác, độc, bàn mài lõm lòng chảo, bàn mài rãnh. Đồ gốm ở đây cực kì phong phú, có bi gốm, chạc gốm, mảnh gốm có chỗchất thành đống. Chủ yếu là gốm thô màu hồng nhạt, hoa văn ngoài vănthừng, có văn khắc vạch chấm dải tạo thành các đồ án đối xứng đẹp mắt,trong đó có một số mô típ hình chữ S chạy dài thành băng giống như gốm ở Nghĩa Lập. Đáng chú ý là ở phía đông bắc di tích có một ngôi mộ bị đàophá, song có thể nhận biết huyệt mộ hình chữ nhật, đáy mộ có 4 nồi gốmxếp ngửa liền nhau cùng 3 dọi xe sợi và một lưỡi rìu đá tứ giác. Huyệtmộ cũng như đồ đá, đồ gốm ở đây phảng phất khu mộ Lũng Hoà. Di tích GòĐuông thuộc xã Bồ Sao, cách di tích Lũng Hoà không đầy 1km. Tầng văn hoá ở đây không rõ ràng, trên mặt gò xuất lộ một số mảnh gốm thô màu hồngnhạt về chất liệu cũng như hoa văn có nhiều nét gần với mảnh gốm pháthiện ở Gò Ma Cả.Huyện Yên Lạc có các di chỉ Đồng Đậu (lớp dưới), Gò Chùa Biện Sơn, thuộc thịtrấn Yên Lạc; Gò Quán Đôi, Gò Mã Hòn, xã Đồng Cương; Gò Gai thôn CốcLâm, xã Bình Định và Đinh Xá, xã Nguyệt Đức.- Di chỉ Đồng Đậu thuộc thôn Trung, thị trấn Yên Lạc (trước kia thuộc xãMinh Tân). Di tích nằm trên một gò đất cao hơn mặt ruộng xung quanhkhoảng 15m, có diện tích khoảng 85.000 m2.Quan sát vết tích tầng văn hoá, có thể xác định khu di chỉ Đồng Đậu có diện tích khoảng 64.000m2. Di chỉ được phát hiện khá sớm, từ năm 1962. Không kể nhiều đợt điều tra thám sát, cho đến nay đã qua 6 lần khai quật với tổng diện tích là 752m2.Đồng Đậu không chỉ là một di chỉ có diện tích lớn mà còn là một di chỉ cótầng văn hoá dày và hiện vật phong phú đa dạng vào loại bậc nhất ở nướcta.Tầng văn hoá ở đây dày trên 3m, nếu tính cả độ sâu các hố đất đen thì có chỗ sâu tới trên 5m, là loại đất sét pha cát có màu sắc khác nhau và chứacác loại hiện vật bằng đá, đồng, xương và gốm có chất lượng và số lượngkhác nhau giữa các lớp. Các nhà khảo cổ tham gia khai quật đã phân chiara được 3 lớp văn hoá khác nhau phát triển liên tục từ lớp dưới lên lớptrên ở di tích Đồng Đậu. Lớp văn hoá Phùng Nguyên ở dưới cùng dày khoảng trên 1m, cùng các bếp và hố đất đen ăn sâu vào sinh thổ, lớp văn hoáĐồng Đậu ở giữa dày khoảng 1m, và lớp trên cùng thuộc văn hoá Gò Mun. Đó là chưa kể trong tầng văn hoá di tích Đồng Đậu còn phát hiện được mộtvài ngôi mộ văn hoá Phùng Nguyên chôn theo vòng trang sức bằng đá, nồigốm, chạc gốm và mộ văn hoá Đông Sơn chôn theo rìu xéo và giáo đồng.Tầng văn hoá Phùng Nguyên là loại đất sét pha cát màu xám nâu phớt vànggiống loại đất nhân dân thường gọi là đất lộn mề gà, có nhiều bếp thantro lớn trong chứa nhiều nhiều hạt gạo cháy và xương răng động vật nhưtrâu, bò, lợn nhà, lợn rừng, hươu, nai, hoẵng, v.v…và đặc biệt có nhiềuhố đất đen góc vuông thành thẳng đứng có cùng phương hướng cắt xén lẫnnhau. Trong tầng văn hoá Phùng Nguyên cũng như trong các hố đất đen cónhiều đồ đá, đồ xương và đồ gốm, song hầu như không thấy đồđồng.v.v...Có thể nói Đồng Đậu là di chỉ phát hiện được nhiều đồ xươngđẹp nhất nước ta. Đồ gốm cực kì phong phú, chủ yếu là gốm thô mỏng có áo gốm màu hồng nhạt, trang trí văn thừng mịn, văn chải và tiêu biểu hơncả là văn khắc vạch chấm dải tạo thành các đồ án đổi xứng, nhưng khôngphong phú và đẹp bằng gốm ở di chỉ Nghĩa Lập. Về loại hình, nổi bật hơncả là loại nồi vò miệng gần đứng thành miệng dày bụng sâu đáy tròn, bátchân đế cao miệng loe rộng, bình hình ống nhổ miệng loe và chắc gốm cóchân đế cao,v.v…Với 3 lớp văn hoá kế tiếp nhau và các mộ táng Đông Sơn cùng có mặt trên dichỉ Đồng Đậu, lần đầu tiên chúng ta xác lập được một phổ hệ văn hoá thời dựng nước trên lưu vực sông Hồng. Qua đó, có thể thấy tầm quan trọngcủa di chỉ Đồng Đậu không chỉ với Vĩnh Phúc mà còn vô cùng quan trọngđối với việc tìm hiểu nguồn gốc dân tộc Việt cũng như quá trình hìnhthành nhà nước đầu tiên của dân tộc.Cũng thuộc thị trấn Yên Lạc, sát gần Đồng Đậu có di tích gò chùa Biện Sơn.Đây cũng là một gò đất nổi lên giữa vùng đồng chiêm trũng, song nhỏ vàthấp hơn gò Đồng Đậu nhiều. Tầng văn hoá xuất lộ ở góc tây bắc gò, nằmsâu dưới lớp mặt khoảng 1m, dày khoảng 0,85m phân làm 2 lớp. Lớp dướidày khoảng 0,60m màu xám đen chứa công cụ đá như rìu bôn tứ giác, mảnhvòng trang sức, bàn dập hai mặt đối nhau có rãnh song song và mảnh gốmkiểu văn hoá Phùng Nguyên. Lớp trên mỏng hơn chỉ dày khoảng 0,25m màunâu xám có nhiều mảnh gốm, một lưỡi rìu đồng cân xứng nhỏ nhắn được phát hiện trong lớp này.Tại xã Đồng Cương đã phát hiện được 2 di tích văn hoá Phùng Nguyên là Gò Mã Hòn và Gò Quán Đôi.- Gò Mã Hòn là một gò đất cao nằm giữa cánh đồng thôn Chi Chi. Tầng vănhoá ở đây tương đối mỏng, chỉ khoảng 0,20 - 0,40m dưới lớp đất canh tácdày khoảng 0,20m. Tại đây, qua điều tra đã thu được một số rìu đá tứgiác kích thước nhỏ mài nhẵn cùng nhiều mảnh gốm thô trang trí văn thừng mịn và văn khắc vạch chấm dải, trong đó có một số mô típ văn hình chữ S giống đồ gốm phát hiện ở Gò Gai. Theo những người phát hiện thì di tích Gò Mã Hàn thuộc giai đoạn phát triển của văn hoá Phùng Nguyên.- Gò Quán Đôi cách Gò Mã Hòn không xa, còn gọi là Gò Đồng Quan. Ngày nayxung quanh gò là đồng chiêm trũng, phía tây nam gò là Đầm Vạc quanh nămđầy nước. Tầng văn hoá ở đây có 2 lớp: Lớp trên chứa nhiều gốm vỡ thờiphong kiến, lớp dưới là loại đất sét pha cát màu xám chứa nhiều mảnh gốm thô và rìu đá. Chỉ mới qua điều tra sơ bộ đã thu được 3 lưỡi rìu đá tứgiác nhỏ nhắn mài nhẵn, nhiều mảnh bàn mài và mảnh gốm. Gò Quán Đôi cótrình độ tương đương Gò Gai thuộc giai đoạn phát triển của văn hoá Phùng Nguyên.Di tích Gò Gai ở thôn Cốc Lâm, xã Bình Định, cách thành phố Vĩnh Yên khoảng 3km, có diện tích khoảng 400m2. Di tích đã qua một lần khai quật với diện tích 138,75m2. Tầng văn hoá phân bố không đều, dày từ 0.20 - 0.70m, là loại đất sétpha cát, đá ong hoá mạnh, có màu xám đen. Cuộc khai quật đã thu được một số đồ đá và mảnh gốm. Đáng chú ý là ở đây chỉ thu được một lưỡi rìu cóvai và có tới 4 bàn dập có rãnh song song ở hai mặt đối nhau. Đồ gốm,ngoài dọi xe sợi, bi gốm, chạc gốm, đã thu được gần 15 ngàn mảnh gốm vỡ. Ở đây số lượng gốm mịn nhiều hơn gốm thô, phần lớn có màu đỏxám, hơi mốc và xám đen. Hoa văn trang trí, ngoài văn thừng mịn, cónhiều hoa văn khắc vạch chấm dải tạo thành những đồ án 2 móc hình tamgiác đối xứng tiêu biểu cho gốm văn hoá Phùng Nguyên. Những người khaiquật xếp Gò Gai vào giai đoạn điển hình của văn hoá Phùng Nguyên. Di tích Tháp Miếu thuộc xóm Gạo, thôn Tháp Miếu, thị xã Phúc Yên. Di tíchphân bố trên gò đồi thấp hiện chỉ cao hơn xung quanh khoảng 8m, có diệntích khoảng 1.500 m2, nhưng do nhân dân làm nhà, đào hào rãnh nên tầng văn hoá bị xáo trộn nghiêm trọng. Tầng văn hoá dày khoảng0,40m, là loại đất sét pha cát màu xám đen, chứa nhiều mảnh gốm thô mỏng trang trí văn khắc vạch. Trong quá trình làm nhà, nhân dân ở đây đãnhặt được một số rìu đá kích thước nhỏ mài nhẵn. Những người phát hiệncho rằng gốm ở đây gần với gốm Nghĩa Lập nên xếp vào văn hoá PhùngNguyên.- Ở thôn Nội Phật, xã Tam Hợp, huyện Bình Xuyên đã phát hiện được di tích Gò Ngành, còn gọi là Gò Môi, Gò Miếu, Gò Dâu, bốn bề đều có đồng chiêmtrũng bao quanh. Di tích rộng khoảng 200m2, tầng văn hoá dày khoảng 0,35m, là loại đất sét có nhiều rĩ sỏi. Qua điều tra đã thu được 9 lưỡi rìu, trong đó có 8 chiếc là rìu tứgiác, 7 bàn mài, 4 mảnh vòng mặt cắt ngang hình chữ T và hình bánnguyệt, cùng nhiều mảnh gốm thô bở,trang trí hoa văn thừng mịn và khắc vạch chấm giải kiểu gốm văn hoá Phùng Nguyên.Trên xã Đại Đình, huyện Tam Dương bước đầu đã phát hiện được di tích SuốiTrại. Di tích Suối Trại phân bố trên một gò đất thấp, tầng văn hoá không thật rõ ràng. Qua điều tra đã thu được một số rìu đá tứ giác kích thước nhỏ mài nhẵn và nhiều mảnh gốm thô. Những người phát hiện cho rằng, ditích này có khả năng thuộc văn hóa Phùng Nguyên.Cũng cần nói thêm là nằm sát ngay địa giới Vĩnh Phúc và trước đây thuộchuyện Kim Anh, nay thuộc huyện Sóc Sơn, thành phố Hà Nội có di tích NúiXây là một di tích văn hoá Phùng Nguyên khá điển hình. Di tích nằm ởsườn đông nam hai quả đồi đất cao khoảng 20m bên bờ sông Cà Lồ, chỉ cách thị xã Phúc Yên khoảng 3km. Di tích rộng khoảng 4.000m2. Tại đây đã khai quật 100m2, tầng văn hoá dày khoảng 1m là loại đất sỏi màu xám đen xốp có lẫn nhiều than tro, chứa nhiều hiện vật bằng đá và mảnh gốm. Hiện vật thu đượckhá phong phú về số lượng cũng như loại hình. Trong diện tích 100m2 đã thu được 351 hiện vật đá, bao gồm 107 lưỡi rìu bôn, 176 bàn mài, 11đục và 38 mảnh vòng. Đáng chú ý là ở đây đã phát hiện được 5 phiến thạch có rãnh đôi song song thường được gọi là “dấu Bắc Sơn” cho thấy nguồngốc xa xưa của văn hoá Phùng Nguyên có thể truy tìm từ văn hoá Hoà Bình - Bắc Sơn. Rìu đá ở đây chủ yếu là rìu tứ giác, song cũng có 3 lưỡi rìucó vai và 3 lưỡi rìu có nấc phản ảnh mối giao lưu văn hoá lúc bấy giờgiữa vùng trung du đồng bằng này với vùng núi phía tây, tây bắc và vùngven biển Đông Bắc. Ở đây thu được trên một vạn mảnh gốm thô, trong đó có tới 17% hoa văn khắc vạch chấm dải và miệng gốm thành dày rất đặc trưng cho gốm văn hoá Phùng Nguyên.Qua đó có thể thấy đến giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên, con người đã có mặt ở hầu khắp các huyện thị trên đất Vĩnh Phúc, khai phá vùng đồi gò gầnsông suối lẫn vùng đồng bằng châu thổ phì nhiêu mầu mỡ.- Giai đoạn văn hoá Đồng ĐậuGiai đoạn văn hoá Đồng Đậu tiếp nối giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên, có niênđại vào khoảng 3.300 - 3.000 năm cách ngày nay. Chính cuộc khai quật ditích Đồng Đậu đã cung cấp tư liệu cho các nhà khảo cổ xác lập sự tồn tại của giai đoạn Đồng Đậu trong tiến trình lịch sử thời Tiền Hùng Vươngtrên lưu vực sông Hồng.Cũng giống như các tỉnh khác trong vùng trung du đồng bằng Bắc bộ, trên đấtVĩnh Phúc, các di tích giai đoạn văn hoá Đồng Đậu tìm thấy được khôngnhiều. Tiêu biểu hơn cả là lớp giữa di tích Đồng Đậu, Đinh Xá và ThànhDền.- Di tích Đồng Đậu (lớp giữa): Lớp văn hoá giữa di tích Đồng Đậu dàykhoảng 1m, phân bố đều khắp di tích ở phía bắc cũng như phía nam, làloại đất sét pha cát màu xám nhạt hoặc xám xanh tơi xốp, trong có lẫnnhiều than tro. Trong lớp văn hoá này, thỉnh thoảng bắt gặp một số nềnđất sét vàng mịn, rãi dài rộng khoảng 3 đến 5m, dày từ 10 đến 20cm, trên đó có nhiều lỗ tròn ăn sâu xuống. Cũng trong lớp này phát hiện đượcnhiều xương răng động vật, nhiều nhất là xương sừng hươu, nai, hoãng,hàm răng lợn, trâu, bò và cả xương cá, mai rùa, càng cua.v.v…Trong cuộckhai quật gần đây phát hiện được một đoạn xương voi rất lớn. Đây cũng là lớp văn hoá phát hiện được nhiều hiện vật nhất ở di tích Đồng Đậu, gồmđồ đá, đồ xương sừng, đồ gốm và đồ đồng. So với hiện vật ở lớp văn hoáPhùng Nguyên phía dưới, hiện vật ở đây không những nhiều mà còn có phong cách riêng.Đồ đá vẫn còn phổ biến, hiện vật bằng xương như mũi tên, mũi lao, mũi lao có ngạnh có số lượng lớn, tương đương hoặc nhiều hơn lớp vănhoá Phùng Nguyên phía dưới. Bên cạnh các loại dụng cụ săn bắn đó đã xuất hiện vòng trang sức bằng xương. Chất liệu, hoa văn và kiểu dáng của đồgốm cũng khác giai đoạn trước. Gốm thô giảm, gốm mịn tăng, độ nung caohơn, gốm chạc, thành dày, có nhiều đồ đựng kích thước lớn. Hoa văn khắcvạch chấm dải tiêu biểu cho giai đoạn trước nay không còn mà phổ biến là loại hoa văn khuông nhạc nhiều răng chải thành các đồ án làn sóng, hình chữ S nối đuôi nhau, hình số 8, hình thừng bện, hình đan bu gà.v.v… Hoa văn này không những trang trí trên thân mà còn được trang trí cả phíatrong thành miệng. Chạc gốm cũng có khác trước, chân đế thấp hơn, đế cóhình bán nguyệt trang trí hoa văn, bắt đầu xuất hiện chạc gốm chân đếhình rùa đơn giản. Đáng chú ý là trong lớp này đã phát hiện được một sốtượng bò, tượng gà bằng đất nung, tạo hình đơn giản nhưng rất sinh động. Lớp văn hoá này đánh dấu một bước nhảy vọt trong kỹ thuật luyện đúcđồng. Nếu như ở giai đoạn văn hoá Phùng Nguyên, rất hiếm hoi mới gặp một tí xỉ đồng, thì ở lớp này không những phát hiện được khá nhiều đồ đồng, mà còn có cả khuôn đúc đồng, nồi nấu đồng và muôi múc đồng, rìu xoè cân nhỏ, rìu hình chữ nhật, mũi tên cánh én, mũi lao, mũi nhọn, lưỡi câu.Đặc biệt đã phát hiện được một số bàn chải đồng. Chính những đồ đá, đồxương, đồ gốm và đồ đồng ở lớp này đã tạo nên phong cách đặc trưng chogiai đoạn văn hoá Đồng Đậu.Huyện Yên Lạc có di tích Đinh Xá. Di tích này thuộc xã Nguyệt Đức, cách ditích Đồng Đậu khoảng 2km về phía đông, gần sông Cà Lồ. Tại đây qua điềutra đã phát hiện được ở độ sâu 1,50m của một hố đào 4 lưỡi rìu bôn tứgiác kích thước nhỏ mài nhẵn, 4 vòng đá lớn mặt cắt ngang hình chữ nhật, 1 vòng đá lớn mặt cắt ngang hình chữ D cùng nhiều mảnh gốm thô,trong đó có một số mảnh trang trí hoa văn khuông nhạc chải thành các đồán khác nhau. Trước đây khi mới phát hiện, di tích Đinh Xá được xếp vàovăn hoá Phùng Nguyên, nay có thêm tư liệu về vòng trang sức và gốm chải hoa vănkhuông nhạc, nhiều khả năng di tích Đinh Xá thuộc giai đoạn văn hoá Đồng Đậu.Đáng lưu ý là trong tầng văn hoá có 2 ngôi mộ, tử thi được đặt nằm trên nềnđất sét vàng hình chữ nhật, một mộ đơn táng không có đồ tuỳ táng, một mộ song táng, giữa 2 tử thi có 1 bôn đá và 1 chạc gốm. Những người khai quật cho 2 ngôi mộ này thuộc văn hoá Đồng Đậu.Hiện vật thu được khá phong phú. Trong diện tích 143m2 của cả ba mùa khai quật đã thu được 305 hiện vật đá, 70 hiện vật đồng, 5 hiện vật xương, nhiều đồ gốm và trên 11 vạn mảnh gốm các loại. Đồ đá tập trung nhiều ở các lớp sâu, càng lên trêncàng giảm. Nhiều hơn cả là rìu bôn hình tứ giác kích thước nhỏ, bàn mài, rồi đến vòng trang sức, hoa tai, hạt chuổi. Ngoài ra còn thu được 50mảnh khuôn đúc, trong đó có khuôn đúc lìu và lao có ngạnh. Đồ đồng lớpdưới ít, càng lên trên càng nhiều. Ngoài rìu xoè cân, cán đồng, mũinhọn, mũi tên, lưỡi câu.v.v. . Ở đây còn thu được 866 cục xỉ đồng.Đồ gốm nguyên không nhiều. Có số lượng nhiều hơn cả là bi gốm: 150 viên,rồi đến dọi xe sợi. Ngoài ra, còn phát hiện được 2 khuôn đúc bằng đấtnung và 32 mảnh nồi nấu đồng cùng một số tượng bò bằng đất nung. Mảnhgốm Thành Dền tương đối mịn, độ nung cao, gốm cứng, màu xám, trang trívăn khuông nhạc chải thành các đồ án hình chữ S, làn sóng, vănthừng bện, v.v... Đáng chú ý là ở lớp dưới cùng có một số mảnh gốm trang trí văn khắc vạch chấm giải kiểu văn hoá Phùng Nguyên và ở lớp trêncũng có một số mảnh mang phong cách gốm văn hoá Gò Mun. Do vậy, nhữngngười khai quật cho di tích Thành Dền thuộc văn hoá Đồng Đậu từ giaiđoạn sớm đến muộn.Cho đến nay, Thành Dền là di tích phát hiện được nhiều khuôn đúc đồng nhấttrong số các di tích thời đại kim khí miền Bắc nước ta. Với số lượng 52khuôn đúc, nhiều mảnh nồi nấu đồng cùng hàng trăm cục xỉ đồng đã đượcphát hiện, có thể khẳng định Thành Dền không chỉ là một di chỉ cư trú mà còn là một trung tâm luyện đúc đồng quan trọng lúc bấy giờ.Như vậy là lớp giữa di tích Đồng Đậu cùng với Đinh Xá và Thành Dền đã tạonên bộ mặt văn hoá giai đoạn đồng thau phát triển không chỉ cho VĩnhPhúc, mà là cho cả lưu vực sông Hồng. Cho đến nay, trong giai đoạn ĐồngĐậu, trên lưu vực sông Hồng chưa có một di tích nào phong phú toàn diệnnhư di tích Đồng Đậu và Thành Dền.- Giai đoạn văn hoá Gò MunTiếp theo giai đoạn Đồng Đậu là giai đoạn Gò Mun. Giai đoạn Gò Mun là đỉnhcao của văn hoá Tiền Đông Sơn, có niên đại vào khoảng 3.000 - 2.700 nămcách ngày nay. Tiêu biểu cho giai đoạn văn hoá Gò Mun trên đất Vĩnh Phúc là lớp trên di chỉ Đồng Đậu, Núi Cả và Thành Vượn.-Lớp trên di chỉ Đồng Đậu thuộc giai đoạn văn hoá Gò Mun, có tầng văn hoádày mỏng không đều, ở khu vực trung tâm gò, tầng văn hoá Gò Mun tươngđối dày, khoảng 1m, mỏng dần ra xung quanh. Lớp văn hoá Đồng Đậu phân bố đều khắp di chỉ, còn lớp văn hoá Gò Mun không thấy xuất hiện ở phía nam gò.Hiện vật thu được trong lớp văn hoá Gò Mun khá phong phú. Hiện vật đá ít hơn hai lớp dưới, chủ yếu vẫn là các loại rìu bon tứ giác, đục, bàn mài,vòng trang sức,v.v... song số lượng vòng trang sức giảm hẳn. Hoa tai đálại có hiện tượng ngược lại. Hoa tai giai đoạn này là loại tròn mỏngdẹt, có lỗ tròn và khe hở, mặt cắt ngang gần hình thang vuông. Cũng ởlớp này xuất hiện loại ống chuổi hình gối quạ khá độc đáo.Hiện vật bằng xương tuy vẫn còn, nhưng số lượng rất ít. Đồ đồng trong lớpnày không thật phong phú, song về số lượng cũng như loại hình so với lớp văn hoá Đồng Đậu có tăng thêm, gồm có các loại rìu xoè cân, đục, mũinhọn, lưỡi câu, mũi lao, mũi lao có ngạnh, mũi tên, bàn chải, v.v…Đồđồng giai đoạn này không những có tiến bộ trong kĩ thuật đúc mà cũng cóđặc trưng riêng về kiểu dáng.Đồ gốm trong lớp văn hoá này có độ nung cao, gốm dày, cứng, màu xám. Điểnhình hơn cả là loại miệng gốm bản rộng loe cong và miệng gốm bản rộnggãy ngang, trên bản rộng trang trí văn khắc vạch hình kĩ và kết hợp chấm dải, chấm tròn hình cuống rạ. Trong giai đoạn sớm bản miệng tương đốihẹp, chỉ khoảng 2cm, đến giai đoạn muộn bản miệng tương đối rộng, có bản rộng tới 5 - 6cm. Văn thừng thô cũng được dùng để trang trí nồi, vò.Đến giai đoạn này, chân đế bình, bát tương đối thấp, chỉ khoảng 1 - 2cmhình vành khăn đơn giản, không trang trí hoa văn. Chạc gốm có số lượnglớn và phổ biến loại chân đế hình con rùa.So với di chỉ Gò Mun trên tỉnh Phú Thọ - di chỉ được chọn làm tiêu biểucho giai đoạn văn hoá này thì lớp văn hoá Gò Mun ở đây tương đương vớigiai đoạn sớm ở đó hoặc sớm hơn chút ít, có nghĩa là thuộc giai đoạn sớm của văn hoá Gò Mun.- Di tích Núi Cả thuộc thị xã Phúc Yên, huyện Mê Linh. Thời Pháp thuộc,người Pháp xây toà sứ trên núi Cả nên di tích bị phá hoại nghiêm trọng.Di tích được phát hiện khá sớm, từ năm 1967, lúc đó di tích cũng chỉ còn một rẻo đất dài khoảng 20 - 25m, phần trên cũng đã bị đào xới làm ụsúng phòng không.Quan sát vách hào thấy tầng văn hoá ở đây dày khoảng 0,30 – 0,40m dưới lớpđất sỏi. Tầng văn hoá là loại đất sét pha cát xốp màu xám đen, chứanhiều mảnh gốm thô. Gốm ở đây thuộc loại gốm miệng loe ngang, phía trong thành miệng hơi lõm lòng máng, không trang trí hoa văn và loại miệngloe ngang, thành miệng trang trí văn khắc vạch hình kĩ hà và văn cuốngrạ. Với loại gốm này, những người phát hiện xếp Núi Cả vào giai đoạn văn hoá Gò Mun.Ngoài những di tích vừa kể trên, ở nhiều nơi trên đất Vĩnh Phúc, trong quátrình sản xuất, đào mương, đào đất nung gạch, đào công sự, nhân dânthường phát hiện được công cụ bằng đá như rìu, bàn mài, chày, v.v. . . nhưng cán bộ khảo cổ, bảo tàng chưa có điều kiện tiếp cận nghiên cứu. Rất cóthể đó là những tín hiệu ban đầu tốt đẹp dẫn đến những phát hiện khảo cổ quan trọng.- Xóm Đồng Chằm, xã Quang Yên, huyện Sông Lô phát hiện 1 lưỡi cuốc đá mài nhẵn khá đẹp bằng đá bazan. Về kiểu dáng, nó giống lưỡi rìu có vai song kích thước lớn hơn. Cuốc dài 11,50cm, lưỡi rộng 8cm, dàyl,50cm, chuôi tra cán dài 2,8cm, rộng 2,6cm.- Xã Yên Lập, huyện Vĩnh Tường phát hiện được 2 lưỡi mai đá rất đẹp. Mai có lưỡi dài, chuôi tra cán ngắn mà rộng. 2/5 phía trênlưỡi dày, 3/5 phần lưỡi phía dưới mỏng dần đến rìa lưỡi. Mai được màinhẵn toàn thân. Loại mai này đã phát hiện được lẻ tẻ ở một vài nơi ở cảmiền Bắc lẫn miền Nam nước ta. Những chiếc mai đá này không nằm trong hệ thống phát triển văn hoá từ văn hoá Phùng Nguyên đến văn hoá Gò Mun trên lưu vực sông Hồngvà được phần lớn các nhà khảo cổ xếp vào thời đại kim khí.Di tích thời Tiền Hùng Vương trên đất Vĩnh PhúcTTDi tíchVị trí xã, huyệnGiai đoạn văn hóaĐặc trưng di tích và di vật1Gò ĐặngĐôn Nhân, Sông LôVăn hóa Phùng Nguyên (VHPN)Gò đồi có rìu đá, gốm thô2Gò SoiĐôn Nhân, Sông LôVăn hóa Phùng Nguyên Gò đồi có rìu đá, bàn mài, gốm thô3Gò HộiHải Lựu, Sông LôVăn hóa Phùng NguyênRìu đá, chạc gốm, gốm thô4Nghĩa LậpNghĩa Hưng, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênCó rìu bôn, đục, bàn mài, vòng, hoa tai, nhiều hố đất đen5Lũng HòaLũng Hòa, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênDi chỉ cư chú và mộ địa lớn, có rìu bôn, đục, hoa tai, qua đá, nhiều gốm nguyên6Đồng HươngThổ Tang, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênCó rìu tứ giác, gốm thô7Ma CảThổ Tang, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênDi chỉ cư chú, có 1 mộ Phùng Nguyên, có rìu tứ giác, đục, bàn mài, gốm thô8Gò MátLũng Hòa, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênCó gốm thô, chày đá9Gò Đồng CủLũng Hòa, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênCó gốm, rìu tứ giác, tầng văn hóa không rõ10Gò ĐuôngBồ Sao, Vĩnh TườngVăn hóa Phùng NguyênCó gốm, rìu tứ giác, tầng văn hóa không rõ11Đồng ĐậuThị trấn Yên Lạc (trước kia là xã Minh Tân)3 giai đoạn văn hóa:-Phùng Nguyên- Đồng Đậu- Gò MunDi chỉ cư trú, luyện đúc đồng, 1 mộ Gò Mun, 2 mộ Phùng Nguyên, có nhiềukhuân đúc đồng, đồ xương, đồ đồng có rìu xòe cân, mũi tên, lao, lưỡicâu, bàn chải, có tượng bò, gà, đàu người bằng đất nung12Gò Chùa Biện SơnThị trấn Yên LạcVăn hóa Phùng Nguyênvà sau Phùng NguyênCó rìu đá tứ giác, gốm thô, lớp trên có rìu đồng xòe cân13Gò Mã HònĐồng Cương, Yên LạcVăn hóa Phùng NguyênCó rìu đá tứ giác, gốm thô14Quán ĐôiĐồng Cương, Yên LạcVăn hóa Phùng NguyênCó rìu đá tứ giác, gốm thô15Gò GaiBình Định, Yên LạcVăn hóa Phùng NguyênCó rìu tứ giác, rìu có vai, bàn dập có rãnh song song gốm mịn nhiều hơn gốm thô16Tháp MiếuThị Xã Phúc Yên, Mê LinhVăn hóa Phùng NguyênGò đồi, có rìu đá tứ giác, mảnh vòng, gốm thô17Gò NgànhTam Hợp, Bình XuyênVăn hóa Phùng NguyênCó rìu tứ giác, mảnh vòng, gốm thô18Suối TrạiĐại Đình, Tam DươngVăn hóa Phùng NguyênCó rìu tứ giác, gốm thô19Đình XáNguyệt Đức, Yên LạcVăn Hóa Đồng ĐậuCó rìu đá, vòng mặt cắt hình chữ nhật lớn, gốm thô20Thành DềnTự Lập, Mê LinhVăn Hóa Đồng ĐậuDi chỉ cư trú, luyện đúc đồng, có 2 mộ và 52 khuân đúc, rìu xòe cân, lưỡicâu, mũi tên bằng đồng, có một số tượng bò, gà bằng đất nung21Núi CảThị Xã Phúc YênVăn hóa Gò MunGò đồi có gốm hoa, văn hóa kiểu Gò Mun22Thành VượnTam Đồng, Mê LinhVăn hóa Gò MunGò đồi có gốm hoa, văn hóa kiểu Gò Mun23Yên LậpYên Lập, Vĩnh TườngThời đại Kim khíPhát hiện 2 mai đá kích thước lớn24Đồng ChằmQuang Yên, Sông LôThời đại Kim khíPhát hiện cuốc đá có vai